Osetlerin Yazı Tarihi

Oset alfabesi Oset dilinin yazılmaya başladığı dönemlerden bu yana bir çok farklı alfabeden sonra 1935 senesinden beri hafif modifiyeli kiril alfabesi olarak kullanılmaktadır. Oset dili iki ana lehçeye ayrılır: İron lehçesi ve Digoron lehçesi. Digoron lehçesi daha arkaik olsa da Osetya Özerk Cumhuriyetinin yaygın ve edebi dili İron lehçesi üzerine kurulmuştur. Oset dilince yazılmış ilk kitap 1798 senesinde yine İron lehçesi kullanılarak basılan Rus-ortodoks ilmihali olmuştur. Bu ilmihal eski kirilceyle yazılmış olup kısmen Rusça olmakla birlikte Osetçe'nin bir çok harfini karşılayamamaktadır.

 Rus Ortodoks İlmihali, sayfa 21, Latincesi:Farsın. Acı Xriston urnæj Axurnin-tixei ci xorz arxasi dadzabax cardi tixei;

Bu ilmihal, yıllar sonra (yayın yılı tam olarak bilinmese de muhtemelen 1866’den önce olduğunu tahmin ediyorum) bir başka çalışmada Fransızca çevirisiyle yayımlanıp bu sefer değiştirilmiş latin alfabesi kullanılarak yeniden çıkarılmıştır.

  Fransızca çevirili ilmihal, sayfa 20

Kuzey Kafkasya'da konuşulan diğer dillere kıyasla, Oset dilinin yazı tarihi ve elimizde olan tarihi yazılara bakarak Oset dili'nin daha geniş bir enventere sahip olduğunu söyleyebiliriz. Fakat bu tarihi belgeler Güney Kafkasya'da konuşulan diller ile, (en başta Gürcüce ve Ermenice ile) kıyaslanacak olursa ne yazık ki çok az ve yetersizdir. Örneğin Osetlerin Kafkasya'da bıraktıkları en eski kalıntı Alanların zamanından kalma Zelençuk yazıtıdır. Johannes Tsetses tarafınca 12. yy.da ele alınan bu yazıtın aslı araştırmacılara göre 10.yy.dan kalma bir mezar taşıdır. 

Zelençuk yazıtı bir çok bilimci tarafınca araştırılmıştır. Bunlardan bir kaç tanesi Miller (1881-1887), Abaev (1949), Zgusta (1987) ve Turçaninov (1990). 

Yazıt ilk bakışta karışık görünse de, mezar taşı olduğu için nerdeyse sadece isimlerden oluşmaktadır. Göründüğü üzere yazıt Yunan harfleriyle yazılmıştır. Abaevden alınan sağ görselde bu yazıların açılımı yine Yunan harfleriyle verilmiştir. Bu harfleri toplayınca şöyle bir yazı elde ediliyor.

 Yazının latincesi: İs Xs  / Oa…s(?) Nikilaos / Saxere fourt [X…r] / [X]…re fourt Pakathar Pakatha[r]e fourt Anpalan/ A[n]palane fourt Lak ane tserthe

Abaeve göre tercümesi: İsa Peygamber | kutsal (?) Nikolay | Saxer’in oğlu X…r | X…r’ın oğlu Bakatar | Bakatar’ın oğlu Anbalan | Anbalan’ın oğlu Lag | onların heykeli.

Anlaşıldığı üzere bu mezar taşındaki yazıt Hıristiyan dinine mensup Alanların yazdığı bir yazıdır. Yazıda mezarda yatan kişinin adından ziyade babasının ve dedelerinin adı da verilmiştir. Zelençuk yazıtı günümüzde artık ne yazık ki yok olmuştur. Muhtemelen Zelençuk nehirin kenarında bulunduğundan dolayı yağmur, sel, toprak kayması gibi doğal afetlerden dolayı kaybolmuş. Yazı hakkında elimizde bulunan tek resim ise Tsetsesten kalma Abaevin de kullandığı kopyadır. 

Bir başka değeri yüksek olup Osetlerin tarihini anlamamızı sağlayan tarihi belge de bugüne dayanmış en eski Osetçe el yazısıdır. Bu el yazısı 1802 tarihinde modifiye edilmiş Gürcü alfabesiyle İvan Yalguzidze tarafından yazılmıştır.

 El yazısının orjinali (sol; Ahvlediani 1960: 105) ve basılmış versiyonu (sağ; kaynak belirsiz)

Ahvlediani yazıyı araştırmakla birlikte yazının kiril transliterasyonunu da hazırlamıştır. Yalguzidze yukarıda da yazdığı gibi modifiye edilmiş Gürcü alfabesi kullanmıştır, fakat yine de Osetçenin (daha doğrusu İroncanın) bütün harflerini karşılamamıştır. Bunun bir başka sebebi de o zamanlarda yazım kurallarının bulunmamasıdır. Bu sebepten dolayı Ahvlediani, transliterasiyonun yanında yazıyı bir de yazım kurallarının da göz önünde bulundurulduğu günümüzün İroncasını (Yeni İronca) da eklemiştir. 

Yazının Gürcü alfabesinden transliterasyonu ve yazım kurallarına göre yazılan Yeni İroncanın bir kısmı şu şekildedir.

  Ahvlediani 1960: 98

Yeni İronca versiyonunda (sağ) yalnızca transkripsiyondan (sol) farklı kelimeler yazılmıştır. Kelimeler ve cümleler aynı satırda yer alıyor. Fakat Yalguzidzenin ana dili Güney Osetya’da konuşulan bir ağız olduğu için standart İroncadan biraz farklı olabiliyor. Bu yüzden yazının bazı kısımları transliterasiyona çok uzak gibi dursa da yakındır.

İlk basılan Osetçe kitabı, Osetlerin ataları olan Alanlardan miras kalan tarihi yazıtı ve korunmuş ilk Osetçe el yazısını sizlere özetleyerek tanıttım. Osetlerin yazı tarihinden başlayarak bugünün alfabesine kadar önemli araştırmacıları ve eserleri tanıtmaya devam edeceğiz.