Atın Ölene Adanması Töreni Бæх фæлдисын / Bex Feldişın

Asetı Ufuk Güneş

İskitler’de ve daha sonrasında Sarmat ve Alanlar’da bir komutan ya da başarılı bir savaşçı öldüğünde zırhı, eşyaları ve en iyi elbiselerinin yanısıra atı da onunla beraber gömülürdü. Herodotus’un da bahsettiği bu törene “Atın Adanması Töreni” Bæx Fældişın” denirdi. Atıyla gömülmek kahramanların ayrıcalığı idi ve bu şekilde gömülen atları da onurlandırmış olduklarına inanıyorlardı. Nart Destanlarında anlatıldığı üzere savaşlarda üzerlerine geçirilen kurt postları ve asılan zillerle düşman atlarına korku salan bu atlar savaş amacıyla özel olarak eğitilirlerdi. Bex Feldişın için, Khoşta’nın Wælmærtdtı şiirinde anlatıldığı gibi, atların en güzel ve bakımlısını seçerlermiş. Kimi kurganlardaki mezarlarda kadın iskeletinin yanında da atlar bulunur ki bu onların da savaşçı olduklarının belirtisidir. Bu törenlerde konuşmayı bilge bir yaşlı yapar ve ölüye öbür dünyaya olan yolculuğunun safhaları da anlatılan bu konuşma çok uzun olurdu.

Alanların torunları olan Osetler de ölenin atına öbür / gerçek hayatta ve oraya doğru yapacağı yolculukta ihtiyacı olduğuna inanırlardı, çünkü at en yüksek ideallerin vücud bulmuş hali sayılır ve her şeyin yeni olacağı öte dünyaya yolculuğunda sahibinin yanında bu dünyadan tanıdık bir destek olduğuna inanılırdı. Onyedinci Yüzyıl’ın ortasına kadar ölenin mezarına atın cesedi ve ölenin karısının sağ kulağı; daha sonraları atın sağ kulağı ve karısının saç örgüsü koyulurken Onsekizinci Yüzyıl’ın sonuna doğru bu törenler artık sembolikleşmişti. Bu değişimde farklı dini inançlarla etkileşimin ve dağlara çekilen Alanların kaynaklarının azalmasının etkisi olduğu düşünülmektedir. Bu yeni sembolik adama törenlerinde, eskiden tüm koşum takımlarıyla gömülen atlar yerine, ölenin atı tam takım donatılmış olarak, ölenin “başlık”ı boynunda ve dul eşin başörtüsü (kelmerjan) eğerine sarılmış ve sahibinin tüfeği ve kırbacı da üzerinde olduğu halde ölenin tabutu peşi sıra mezarın başına getirilir. Atın yeleleri ve kuyruğu kıymetli kumaşlarla örülmüş olur ve bunlara ölenin yakını kadınların verdiği yüzük, bilezik gibi ziynet eşyaları da bağlanırmış. Ayrıca atın öteki dünyaya yapacağı yolculuk için arpa ve yulafın yanısıra gömülme dolayısıyla kesilen koçun postu ve boğanın bir gözü de mezar başına taşınırmış. Adama tören söylevini veren kişinin ( bæxfældişæg / бæхфæлдисæг ) bu önemli törenin kurallarını iyi bilen birisi olması gerektiğinden bazen sadece bu iş için başka köylerden davet edilirmiş. Bæxfældişæg atın yularının ucunu ölünün eline tutturur ve “bu senin atın olsun” dedikten sonra bir elinde içki boynuzu ya da tören kupası (waşamonga) ve etrafında halka olmuş törene katılanlar olduğu halde uzun ve etkileyici söylevini verirdi. Bu söylevde öbür dünyaya yapılacak olan yolculuk anlatılır ve oraya geçişi sağlayan dallar ve kamışlarla kaplı oynak köprüye geldiğinde atını sertçe kamçılaması öğütlenirdi. Bu şekilde aydınlık dünyada Soslan ve Wrıjmæg’in yoldaşı olacağı anlatılırdı. Söylev bitince Bæxfældişæg ata törensel Oset Birası Bægænı’dan tattırır daha sonra bu biradan önce atın başına sonra da ölünün üzerine serperdi. Sonra pişmiş topraktan ya da ağaçtan olan bu kap atın sag ön ayağındaki nal üzerinde kırılır ve mezara atılırdı. Sonrasında at koç postunun üzerine serpilen yemle yemlenirdi. Ölüye “ışıklar içinde ol” (ruxşag wæd) diye seslenen Bæxfældişæg cesedin üzerine bir avuç toprak serper ve yakınlarına artık ağlayabilirsiniz der ve dul eş ile en yakınlarının eşliğinde atı, güneş yönünde, soldan sağa üç tur döndürürdü mezarın etrafında. Atını öteki dünyada tanıyabilsin diye mezarın ayak ucunda durulur ve atın kuyruğunu ve sağ kulağının ucunu kesip ölünün başının altına koyar, atın kanından da üzerine damlatır ve sonra toprak örtülürdü.* Orada bulunanlardan biri atı terleyinceye kadar koşturur ve sonra üzerinde bulunan ziynetler fakirlere dağıtılırdı. Bu şekilde ölen kişiye adanan at sadece binek atı olarak kullanılır ve koşum / iş atı olarak kullanılamazmış ve bir başkasına da satılamaz ya da verilemezmiş. Bu ritüel ile Nart Destanları arasındaki bağlar (Soslan’ın atının da ayağının altından vurulup ölmesi gibi) ve Indo-Aryan Vedasları ve ritüelleri arasındaki benzerlikler (kurbanın adak sütunu etrafında üç kez döndürülmesi gibi) çok açık. Sarmat kurganlarında bulunan kurban edilen ve altınlarla süslenmiş atların da bulunduğu mezarlar geçmişte bu benzerliğin çok daha fazla olduğunu gösteriyor. Alanların daha sonraki dönemlerde tanıştığı Zerdüşizm ve İbrahimi dinlerin etkisinin bu ritüellerin dayandığı kozmoloji ve eskatoloji ile fazla bir ilgisi olmadığı düşünülmekte.

* Bu sağ kulağın kesilip mezara konması kulağı kesilenin öbür dünyada mezardakinin hizmetine verilmesi anlamına da gelirdi. Eskiden, sadece atın ya da dul eşin değil, birini öldüren kişinin de, eğer aile tarafından affedilirse, sağ kulağı mezarın başında “bundan sonra sen öldürdüğün kişinin kölesisin, bu dünyada ve öteki dünyada” sözleri eşliğinde törenle kesilip öldürülenin mezarına gömülürdü. Bu şekilde, kan davasının uzaması engellenirken katilin hem bu dünyada utanç içinde yaşaması hem de öbür dünyada öldürdüğü kişinin kölesi olmasının sağlandığına inanılırdı.

At ile ilgili Oset atasözleri:
Xorj bex lecı arğ. İyi at insan değerindedir.

Xorj bexı yexş ne qewı. İyi ata kamçı gerekmez.

Xorj bex bire ne tserı. İyi at çok yaşamaz.

Bexey warjonder foş ney. Hiç bir hayvan bir attan çok sevilemez.

De bexı exşey ma tsev, fele ye eyyew tsev. Atına kamçınla vurma, gemine vur.

Ye bexıl ye bon kemen ne tsewı wıy dam ye şarğı nemı. Atına gücü yetmeyen eğerini dövermiş.

Embişendtey bexfeldişecı zırdte xuıjder ıştı! Sahibinin mezarına gömülecek at için verilen söylev atasözlerinden iyidir!

Kaynaklar:
Rakhno K.Y., Dedication of the Horse in the Weighing breed of Ossetins and its Ukranian Parallels, 2009.
Cıkkaytı Şamil, Bæx, 2013.
Miller Vsevolod, Ossetian Sketches, V. 2, 1881 (1992).
Thordarson Fridrik,”Horse Consecration: Ossetic Funeral Rites” The Nart Epic and Caucasology, 1992. içinde.
Chursin, G.F., Ossetians (etnografic essay), 1925.
BÄX FÄLDISỊN, Iranica Encyclopedia.
Бæх фæлдисын, Æмбарынгæнæн дзирдуат